اهمیت دوره پیش‌دبستانی و نقش آن در کاهش نابرابری قومیتی آموزش

سیاوش دلاور: آزمون پرلز یک مطالعه بین‌المللی برای سنجش توانایی دانش‌آموزان کلاس چهارم (حدودا 10‌ساله) کشورهای مختلف در درک متون به زبان معیار آن کشورهاست. این آزمون از سال 2001 هر پنج سال یک بار توسط انجمن بین‌المللی ارزیابی دستاوردهای آموزشی برگزار می‌شود. هدف از برگزاری این آزمون، ارزیابی کیفیت سوادآموزی در سیستم‌های آموزشی و توانایی دانش‌آموزان در فهم متون نوشتاری است. کشور ما نیز در کنار حدود 60 کشور دیگر، در این مطالعه بین‌المللی شرکت می‌کند. این تحلیل برگرفته از آخرین دوره این آزمون بوده که در سال 2021 انجام گرفته و نتایج آن در سال اخیر منتشر شده است.

آزمون پرلز دربرگیرنده یک دفترچه سؤال است که در آن به هر دانش‌آموز دو متن داده می‌شود و سپس سؤالاتی از متون دفترچه سؤالات از دانش‌آموز پرسیده می‌شود. افزون بر دفترچه سؤال، چهار پرسش‌نامه نیز در اختیار دانش‌آموز، والدین، معلم و مسئولین مدرسه قرار می‌گیرد که با بررسی آنها می‌توان به اطلاعات ارزشمندی در مورد محیط خانه و مدرسه کودکان دست یافت. این پرسش‎‌نامه‌ها راه را بر پژوهشگران در ارائه تجزیه‌وتحلیل‌های ارزشمند، هموار می‌کند. علت اینکه مخاطب این آزمون دانش‌آموزان کلاس چهارم هستند، این است که دانش‌آموزان در این سن دانش پایه‌ای لازم برای پیشرفت در مقاطع تحصیلی بالاتر را کسب می‌کنند. طراحی و ترجمه سؤالات آزمون به کمک همکاران محلی در کشورهای شرکت‌کننده انجام می‌شود.

در فرایند نمونه‌گیری، جامعه هدف تمام دانش‌آموزان کلاس چهارمی هستند و انتخاب نمونه در هر کشور با مشارکت کارشناسان محلی و در دو مرحله انجام می‌شود. در مرحله اول، مدارس هدف به طور تصادفی انتخاب می‌شوند و در مرحله دوم از بین مدارس گزینش‌شده، کلاس یا کلاس‌هایی انتخاب می‌شوند. در مرحله انتخاب مدارس تلاش شده است تا با دسته‌بندی مدارس براساس مؤلفه‌هایی همچون مکان جغرافیایی، دخترانه یا پسرانه‌ بودن و خصوصی یا دولتی بودن، نمونه انتخاب‌شده تا حد ممکن بازتاب‌دهنده تکثر جامعه هدف باشد. ایران در سال 2021 در حدود 44 هزار مدرسه ابتدایی با حدود 135 هزار دانش‌آموز کلاس چهارمی داشته است که از میان آنها شش هزار دانش‌آموز از 218 مدرسه برای شرکت در آزمون برگزیده شده‌اند. لازم به یادآوری‌ است که ایران از نظر نمرات کسب‌شده توسط دانش‌آموزان، نسبت به سایر کشورها از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست.

در این گفتار، تلاش بر آن است تا تأثیر دوره پیش‌دبستانی بر عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان مورد ارزیابی قرار گیرد. از مجموع تمام دانش‌آموزان کلاس چهارمی شرکت‌کننده در آزمون پرلز سال 2021، در حدود 82 درصد در دوره پیش‌دبستانی شرکت داشته و 18 درصد به پیش‌دبستانی نرفته‌اند. چنان که در نمودار دیده می‌شود، دانش‌آموزانی که دوره پیش‌دبستانی را گذرانده‌اند، به طور نسبی عملکرد بهتری در درک متون فارسی از خود نشان می‌دهند. اهمیت این تحلیل زمانی بیشتر خودنمایی می‌کند که به این نکته توجه کنیم که کشور ما از نظر گونه‌گونی قومی و زبانی از جمله سرآمدان دنیاست و چنان که می‌دانیم، اولین مواجهه جدی کودکان در بخش‌ها و مناطقی از کشورمان با زبان فارسی، در مدرسه روی می‌دهد. بنابراین دوره پیش‌دبستانی می‌تواند نقش مهمی در آشنایی کودکان با زبان فارسی پیش از شروع دوره ابتدایی ایفا کند.

در پرسش‌نامه مربوط به والدین در آزمون پرلز، از پدر و مادر دانش‌آموزان سؤال می‌شود که فرزند شما در منزل به چه میزانی به زبان فارسی صحبت می‌کند. از مجموع تمام دانش‌آموزان شرکت‌کننده در آزمون، در حدود 70 درصد همیشه، هشت درصد غالبا و 17 درصد گاهی به زبان فارسی گفت‌وگو کرده و پنج درصد نیز هیچ‌گاه به زبان فارسی سخن نمی‌گویند.

به نمودار سمت چپ نگاه کنید، جفت ستون‌های سمت راست مربوط به دانش‌آموزانی است که در منزل به زبان فارسی گفت‌وگو نمی‌کنند و جفت ستون‌های بعدی مربوط به دانش‌آموزانی است که به ترتیب گاهی، غالبا و همیشه در منزل به زبان فارسی تکلم می‌کنند. چنان که هویداست، هرچه میزان تکلم به زبان فارسی در منزل کاهش پیدا می‌کند، تفاوت نمرات دانش‌آموزانی که دوره پیش‌دبستانی را گذرانده‌اند با سایر دانش‌آموزان بیشتر بوده و بنابراین تأثیر دوره پیش‌دبستانی در ارتقای نمرات دانش‌آموزان و موفقیت آنها در درک متون فارسی بیشتر است. از این نمودار به‌روشنی می‌توان دریافت که گذراندن دوره پیش‌دبستانی می‌تواند به کاهش شکاف قومیتی و زبانی در عملکرد دانش‌آموزان بینجامد.

از تحلیل بالا می‌توان به پیشنهاداتی برای سیاست‌گذار رسید. مضاف بر اینکه تأثیر گذراندن دوره پیش‌دبستانی در عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان قابل چشم‌پوشی نیست، به نظر می‌رسد که با توجه به نقشی که دوره پیش‌دبستانی در کاهش شکاف میان نمرات دانش‌آموزان مناطق فارس‌نشین و مناطقی که اقلیت‌های قومی و نژادی در آن ساکن هستند ایفا می‌کند، تشویق والدین و ایجاد امکانات و بسترهای مناسب برای ترویج نام‌نویسی کودکان در دوره پیش‌دبستانی می‌تواند شکاف ایجادشده را تا حدی پوشش دهد.

نکته جالب توجه آن است که 83 درصد کودکان در خانواده‌هایی که در آنها کودکان همیشه و یا غالبا به زبان فارسی صحبت می‌کنند در دوره پیش‌دبستانی شرکت کرده‌اند و این در‌حالی است که این نسبت در خانواده‎‌هایی که کودکان آنها فقط گاهی به زبان فارسی صحبت می‌کنند 79 درصد و در خانواده‌‌هایی که کودکان آنها هیچ‌گاه به زبان فارسی صحبت نمی‌کنند 73 درصد است. در این میان نمی‌توان از نقش رسانه‌های جمعی نیز غافل شد. رسانه‌های جمعی و به‌ویژه تلویزیون می‌تواند با پخش برنامه‌های جذاب برای کودکان به زبان فارسی، در کاهش این شکاف مؤثر باشد که البته بحث در این مورد در این نوشتار نمی‌گنجد.