مشکلات عیان که بحران خواهد شد

فرحناز نژادغفوری: من پس از 11 سال تدریس در مقطع ابتدایی، از سال 95 در مرکز جامع سنجش، آموزش، توان‌بخشی و مداخله بهنگام رشدی-تربیتی قشم شاغل هستم که با تغییر رویکرد سازمان آموزش‌و‌پرورش استثنایی کشور، علاوه‌بر پذیرش دانش‌آموزان مدارس ابتدایی پایه اول تا ششم دارای مشکلات ویژه یادگیری، سنجش بدو ورود به دبستان نوآموزان را نیز انجام می‌دهیم. تاکنون سنجش آمادگی تحصیلی بیش از هزارو 500 نوآموز قشمی را انجام داده‌ام.

بیشتر دانش‌آموزانی که با عنوان اختلال یادگیری ارجاع شده بودند، در خواندن و نوشتن مشکل داشتند و سواد پایه برای درک مطلب نداشتند. با ارزیابی‌های انجام‌شده، مشخص شد این دانش‌آموزان به زبان فارسی تسلط کافی نداشتند.

از سوی دیگر، نتایج پژوهش‌های انجام‌شده در مدارس مناطق دو‌زبانه کشور، بیانگر عملکرد ضعیف تحصیلی در میان کودکان این مناطق است. به طوری که آمارها افت تحصیلی بیشتری را به‌ویژه در پایه اول ابتدایی این مناطق نشان می‌دهند.

اخیرا خانم دکتر رضوان حکیم‌زاده، معاون وزیر آموزش‌و‌پرورش، اشاره کردند که ۴۰ درصد کودکانی که وارد مدرسه می‌شوند، فقر یادگیری دارند. برای روشن‌شدن مسئله، من از اصطلاح «بازماندگی از یادگیری» به‌جای بازماندگی از تحصیل و ترک تحصیل استفاده می‌کنم.

پاشنه آشیل حل معضلات آموزشی برای دستیابی به عدالت، انصاف و شروع برابر، رفع موانع زبانی دانش‌آموزان در بدو ورود به آموزش رسمی است. برای کسب مهارت‌های خواندن و نوشتن، دانش‌آموزان نیازمند مهارت کافی شنیدار و گفتار به زبان فارسی هستند. توجه ناکافی به پیش‌نیازهای زبان‌آموزی خواندن و نوشتن فارسی معیار، سبب بروز اختلالات یادگیری در پایه‌های بالاتر و برچسب «دیرآموزی» شده است. کودکان مناطق دوزبانه اولین ارزشیابی ناعادلانه را هنگام سنجش آمادگی تحصیلی تجربه می‌کنند؛ زمانی که برای پاسخ به سؤالات خرده‌مقیاس مهارت کلامی شکست می‌خورند.

جایی که توانایی کودکان در زبان اول (خانگی یا شفاهی) در بدو ورود به آموزش رسمی نادیده گرفته می‌شود. از سوی دیگر، برنامه درسی متمرکز و محتوای آموزشی نامتناسب با زیست‌بوم و فرهنگ نوآموزان، ارتباط آنها را با زندگی روزمره قطع می‌کند. با قطع این ارتباط، عزت نفس و لذت یادگیری از کودکان دوزبانه سلب می‌شود؛ در صورتی که می‌توان با تکیه بر دانسته‌های زبانی آنها مسیر سوادآموزی و یادگیری خواندن و نوشتن را تسهیل کرد.

در سال 1395، پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود را در دانشگاه تهران با عنوان ارزیابی کیفیت مراکز پیش از دبستان شهرستان قشم براساس استاندارد بین‌المللی انجام دادم.

هفت بعد در ارزیابی کیفیت مراکز مهد و پیش‌دبستانی مورد بررسی قرار گرفت:

نتایج کلی ارزشیابی ابعاد کیفی مراکز پیش از دبستان جزیره قشم مبتنی‌بر استاندارد بین‌المللی اکرز (ECERS) در نمودار زیر قابل مشاهده است.

کیفیت ساختار دوره و پرداختن به مهارت‌های زبانی و پرورش استدلال کودکان در پایین‌ترین سطح کیفی بودند.

آنچه در ارزشیابی کیفیت پرورش زبان و استدلال کودکان در پیش‌دبستانی‌های جزیره قشم براساس استاندارد بین‌المللی مورد بررسی قرار گرفت، در نمودار زیر قابل مشاهده است:

نتیجه ارزیابی را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:

کتاب‌های بسیار کمی‌ در دسترس کودکان بود.

مربیان به‌ندرت برای کودکان کتاب می‌خواندند.

دایره واژگان کودکان بسیار محدود بود.

براساس نتایج ارزیابی کیفیت مراکز، نیازسنجی و تحلیل داشته‌ها، برنامه بهبود کیفیت آموزشی به کمک مربیان و مدیران مهد و پیش‌دبستانی طراحی شد و طرح «قشم جزیره‌ای برای کودکان» شکل گرفت.

خلاصه فعالیت‌ها در طرح قشم، جزیره‌ای برای کودکان:

برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخشی اهمیت دوران طلایی رشد

توانمندسازی و رشد حرفه‌ای معلمان و مربیان

راه‌اندازی اتاق بازی در شهر و روستاهای جزیره قشم

راه‌اندازی کتابخانه‌های کودک‌محور

برگزاری دوره آموزشی هنر خواندن و نوشتن

مدیریت محتوای نرم‌افزار توتک (آموزش خواندن به فارسی‌زبانان)

از سال 1395 تا 1400 برنامه‌های داوطلبانه مؤسسه قشم، جزیره‌ای برای کودکان با محوریت تقویت مهارت زبان فارسی کودکان بود. با بررسی دقیق‌تر، متوجه شدیم‌ بسیاری از خانواده‌های بومی و مهاجر از اقوام مختلف ایرانی ساکن در جزیره قشم برای موفقیت تحصیلی کودکانشان از بدو تولد به زبان فارسی صحبت می‌کنند. حذف زبان مادری با نتایج پژوهش‌های مرتبط با چندزبانگی و مزیت‌های آن در تناقض بود.

از سوی دیگر، در ترویج کتاب و کتابخوانی برای کودکان کم‌برخوردار همچنان مشکل ارتباط‌نداشتن به زبان فارسی داشتیم و خانواده سواد کافی برای بلندخوانی برای فرزندانشان نداشتند و بدون حذف مانع زبانی از خانه تا مدرسه، گروه بزرگی از اقلیت‌های زبانی و جامعه محلی به حاشیه رانده شده بودند. برای افزایش مشارکت جامعه محلی، خانواده‌های اقلیت و کودکان به حاشیه‌رانده‌شده از محتوای بومی‌سازی‌شده، تصاویر مرتبط با زیست‌بوم و داستان‌های شنیداری به زبان محلی استفاده شد؛ زیرا تفاوت‌های زبانی در تلفظ، واژگان، ساختار جمله و معنا باعث شده بود کودکان از مشارکت در گفت‌وگوی کلاسی باز‌بمانند و در سال‌های نخست تحصیلی لذت خواندن و یادگیری را نچشند و با برچسب دیرآموزی و اختلال خواندن و نوشتن قبل از اتمام دوره متوسطه اول حتی تصمیم به ترک تحصیل بگیرند.

راه‌حل پیشنهادی بر‌اساس تجربه در مینیاتوری از ایران (جزیره قشم):

اداره ژئوپارک جهانی قشم حامی مؤسسه «قشم، جزیره‌ای برای کودکان» برای اجرای طرح سوادآموزی مبتنی‌بر فرهنگ و زیست‌بوم کودکان است. اجرای این طرح به صورت پایلوت و استفاده از نتایج آن می‌تواند به حل چالش‌های یادگیری سایر کودکان مناطق دوزبانه کشور کمک کند.

با توجه به تجربیات آموزشی در جزیره قشم، پیشنهاد می‌کنیم در سیاست‌گذاری آموزشی به آموزش چندزبانه و آموزش پلکانی از پیش‌دبستانی تا دبستان توجه شود و برنامه درسی پیش از دبستان در پیوند زبان، فرهنگ و زیست‌بوم کودکان با مشارکت جامعه محلی باشد.

نتایج مورد انتظار در اجرای طرح پیشنهادی:

استفاده از گنجینه‌های پنهان و دانسته‌های کودکان برای کشف نادانسته‌ها

باورمندکردن و افزایش اعتماد‌به‌نفس کودکان برای یادگیری زبان دوم

توجه به تقویم فرهنگی، گستردگی آموزش با رویکرد شاگرد‌محوری به‌جای سیستم‌محوری

توسعه زبانی و کسب سواد پایه برای داشتن زندگی باکیفیت

اشتیاق به گفت‌وگو و مشارکت در یادگیری

حفظ عزت نفس نوآموزان

تقویت مهارت عاطفی-اجتماعی نوآموزان

احساس تعلق به محیط زیست و حفظ آن

افزایش مشارکت والدین با حفظ فرهنگ ناملموس و توجه به زیست‌بوم کودکان در برنامه درسی پیش از دبستان

کودکان دارای حق نبود تبعیض در آموزش هستند و لازمه آن حذف موانع یادگیری است. عدالت و انصاف در چهار بعد قابل بررسی است:

عدالت و انصاف در سیاست‌گذاری

عدالت و انصاف در ارزشیابی

عدالت و انصاف در محتوا

عدالت و انصاف در اجرا

پیشنهادات سیاستی که می‌توان بر‌مبنای صحبت‌های پیشین ارائه کرد:

1. کیفیت‌بخشی آموزشی در پیش‌دبستانی با رویکرد مشارکتی (مشارکت‌دادن آموزشگران و جامعه محلی در سیاست‌گذاری، اجرا و محتوای و ارزشیابی)

2. تسهیل (رفع موانع) سیاست‌گذاری آموزشی در حوزه آموزش چندزبانه

3. شناسایی طرح‌های موفق منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی در حوزه پیش‌دبستانی مبتنی‌بر مشارکت جامعه محلی و حمایت از اجرای آنها در مناطقی از ایران به شکل پایلوت

4. حمایت از مطالعات طولی برای بررسی اثربخشی آموزش‌های مشارکتی و چندزبانه

در پایان می‌خواهم به این جمله اشاره کنم: Diversity is a Fact, inclusion is an Act. بدین مفهوم که تنوع زیست محیطی، قومی و زبانی یک واقعیت است اما شمول، برابری و عدالت آموزشی نتیجه مستقیم عملکرد سیاست‌گذاران و سیاست‌های آموزشی آنان است.