سرنوشت تلخ زن تمدن‌ساز خراسان بزرگ

 نذر کردم گردنبند الماس نشانم را خرج مسجدی کنم که در سایه امام رضا (ع) باشد. نذر گوهرشاد بگم بانوی تیموری سرآغاز ۴۰۰ موقه بزرگ شد که امکانات ساخت بزرگترین مسجد آستان را فراهم کرد و هم راهی برای حفظ و مرمت مسجد گشود. این موقوفه قدیمی‌ترین موقوفه ایران شد.

جالب است بدانید این بانوی تمدن ساز عروس امیر تیموری سرسلسله تیموریان تمدن سوز بود. اما دست تقدیر همیشه هزار بازی طرفه‌انگیزتر دارد. از امیر تیموری فرزندان فرهنگ دوست به جا مانده است و یکی از فرزندانش شاهرخان تیموری بود که پس از پدرش بر مناطق وسیعی از ایران و به مدت بیش از چهار دهه حکم راند و بعد پایتخت تیموریان را از سمرقند به هرات منتقل کرد.

مهد علیا گوهرشاد آغا یا گوهر شاد بیگم فرزند اشراف زاده تیموری به نام امیر غیاث الدین ترخان بود و جالب است بدانید مهد علیا فرهنگ دوست، فرزند کسی بود که لقب ترخان را از چنگیزخان گرفت. او لقب ترخان را به این دلیل که در جنگ‌های مختلف شرکت کرده و از خود شجاعت نشان داده بود، گرفت.

ترخان به ترک‌ها و مغول‌ها یا بزرگانی گفته می‌شد که مزایای موروثی را به ارث می‌بردند، از پرداخت مالیات معاف بودند و آنقدر در حکومت اعتبار داشتند که هر وقت می‌خواستند، می‌توانستند به دیدن سلطان بروند. ترخان همچنین واسطه‌ای میان سلطان و رعیت بود و گوهرشاد بیگم، یک ترخان زاده بود.

گوهرشاد وقتی تصمیم گرفت ماندگارترین میراث خود را بسازد سراغ سرشناس‌ترین معمار ایرانی قوام ‌الدین شیرازی رفت تا ساخت این بنای عظیم را به او بسپارد. قوام‌الدین به خوبی جواب این بانوی هنردوست و با فرهنگ را داد.

او هر چه توان و تجربه داشت به خدمت گرفت تا این یادگار عصر تیموری ۶ قرن بعد نیز حیرت معماران امروزی را در نظم و تقارن و ظرافت برانگیزد. اسم گوهرشاد در دو محل با کاشی معرق نگاشته شده است یکی در قسمت بالای در نقره‌ای که به «دارالسیاده» می‌رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای پسری وی شاهزاده بایسنقر است.

گوهرشاد بیگم آثار و ابنیه زیادی از خود به جا گذاشته است که می توان به غیر از مسجد گوهر شاد مشهد از مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات نام برد که هر دو این مساجد از شاهکارهای هنر و معماری و کاشی‌کاری قرن نهم هجری به شمار می‌رود.

همچنین آثار شایسته‌ای در حرم امام رضا (ع) و اطراف آن پدید آورد از جمله دو رواق “دارالحفاظ” و “دارالسیاده” را بنا کرد که معمار این دو رواق و دو مسجد در هرات و مشهد قوام‌الدین شیرازی بود، مدرسه و خانقاهی که گوهرشاد دستور احداث آن را صادر کرد محلی برای تحصیل علمای برجسته ای از خراسان بود.

معماری مسجد گوهرشاد

نمایی کلی مسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن، چهار ایوان و یک گنبد فیروزه‌ای و دو گلدسته زیبا و هفت شبستان است و به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری یکی از مهمترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی می‌باشد که مورد علاقه زائران و مجاوران است و به عنوان یکی از جاذبه‌های مذهبی تاریخی و فرهنگی مورد توجه و بازدید باستان شناسان، جهانگردان و دیگر علاقه‌مندان بوده است.

وسعت کل این مسجد۹۴۱۰ مترمربع است و از جهت شمال با عرض ۸۷ متر به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب با عرض ۶۵/۹۸ متر به صحن قدس، از شرق با طول ۳۰/۱۰۹ متر به رواق امام خمینی (صحن موزه سابق) و از غرب با طول ۱۰/۱۰۷ متر به بست شیخ بهایی محدود شده است.

صحن مسجد تقریبا مربعی است به مساحت ۲۸۵۰ متر به طوری که ۳۰/۵۶ متر طول و ۶۵/۵۱ متر عرض دارد و از نظر وسعت، نهمین صحن از مجموعه ده صحن قدیمی و جدید در اماکن متبرکه رضوی است.

این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگی‌های معماری اسلامی و زیبایی در طراحی، اسلوب و خط و کاشی‌کاری‌های معرق و غیرمعرق و مرقم و غیرمرقم و مقرنس و گچ‌کاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصه‌های معماری سنتی بی‌نظیر و ممتاز است و با گذشت ششصد سال همچنان مستحکم و ماندگار، چون آیینه‌ای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در عهد تیموری را به نمایش می‌گذارد.

سرنوشت غم‌انگیز بانوی هنردوست در کهنسالی

گوهرشاد به فرمان ابوسعید کورگان در سن هشتاد و یک سالگی کشته شد او را خفه کردند به این ترتیب این زن پرآوازه که در خوبی شهره آفاق بود با مرگی دردناک از این دنیا رفت اما نام او را تا این جهان است به نیکی می‌ستایند.